Vergeten sporen

VERGETEN SPOREN

Voies oubliées

Scailmont

Bassin de Bellecourt

Steinfort

Marcoing

Vergeten moet je hier bekijken in ruimere zin. Stukken spoor die zijn blijven liggen na de opbraak van een spoorlijn, op een moeilijke plek (een overweg), buiten het spoorwegdomein (privé-aansluiting), of inderdaad ‘vergeten’, zo kom je er hier en daar nog wel tegen. Soms laat men een heel baanvak ongemoeid met het oog op toeristische uitbating, eventueel met spoorfietsen. Midden de 20e eeuw bleven uit militair-strategische overwegingen zowat overal afgedankte spoorlijnen nog veel decennia gewoon liggen, al kregen sommige nu en dan een vrij summiere onderhoudsbeurt. Tot Defensie tot de slotsom kwam dat men er evengoed zonder kon, en men de vele kilometer rottende dwarsliggers, volledig overgroeid door ondoordringbare oerwouden van braam- en andere stekelige struiken, niet snel genoeg kon uitbreken.
Daarnaast gebeurt het wel dat men hier of daar (vage) toekomstplannen heeft, maar met schier hetzelfde resultaat wegens eindeloos getalm. En dan heb je nog die baanvakken die vooralsnog in dienst blijven als industriële aansluiting, soms onder een ander lijnnummer – waarbij de oorspronkelijke functie al gauw in de vergeethoek geraakt.
Ook al zijn er mogelijkheden genoeg – en een onverwachte vondst is nooit uit te sluiten – toch blijft tegenwoordig het aantal ‘vergeten’ sporen veeleer bescheiden, zeker in België, en vooral in Vlaanderen, waar men al vrij snel ‘schoon schip’ wil maken. Ook in Duitsland gaat men vaak vrij snel over tot afbraak. In Frankrijk daarentegen…

Hierna een reeks items over de lijn HERENTALS-GROBBENDONK, WOLFSTEE, NOORDERWIJK-MORKHOVEN, GEEL,
TRIEU-A-VALLEE, GRANDE MARIE, de GAVERBEEK, OUGRÉE, WATERSCHEI, OSSEGEM, RUIEN e.a.
SOURBRODT en het grensbaanvak van RAEREN naar WALHEIM vind je op een aparte pagina, gewijd aan de Vennbahn.
Helemaal onderaan vind je de FOTOGALERIJ. met tal van locaties waarvan sommige verwijzen naar een specifieke rubriek of dossier op deze website. En de andere? Die kun je zelf proberen op te zoeken: mogelijkheden genoeg op het net!

Le démontage d'un tronçon ou d'une ligne ferroviaire ne signifie pas forcément la disparition de tous les rails. Plus d'une fois un oubli ou une négligence quelconque nous laisse quelque surprenant vestige. Ainsi, ci-après et dans la GALERIE au bas de cette page, nous vous en présentons toute une série. Nombreux sont ceux qui défient les années, les décennies, voire plus encore, Plusieurs vues de la galerie contiennent un lien vers une autre page sur ce site.
Et le reste? A vous de tenter de les localiser avec les moyens dont vous disposez sur l'internet.

Herentals-Grobbendonk

Je kan ze tellen op de vingers van één hand, de militaire en strategische spoorlijnen en spooraansluitingen die in de periode 1990-2010 de stelselmatige afbouw van dit specifieke net en de daaropvolgende tabula rasa overleefd hebben. Zelfs onlangs nog moesten we met lede ogen vaststellen hoe op zijn beurt ook het grote 'kamp' van Leopoldsburg genadeloos werd afgehaakt.
Een van de eerste 'slachtoffers' was de militaire spoorlijn van Herentals naar Grobbendonk. Deze relatief recente spoorlijn kwam pas na WO ll tot stand ter bevoorrading van een groot brandstoffendepot van het Britse leger, tussen het dorpscentrum en het Albertkanaal. Uiteraard was het deze laatste die met de meeste pluimen ging lopen, zodat de spoorlijn weinig gebruikt werd, en helemaal niet meer na de overname van het depot door het Belgische leger begin de jaren 70. In 1980 stond ze er duidelijk al vele jaren ongebruikt bij (hiernaast en hieronder), maar bleef niettemin behouden voor het geval dat... Pas enkele jaren later kreeg de NMBS dan toch de toestemming om de aansluitingswissel uit te breken. Maar in tegenstelling tot de meeste andere militaire én strategische spoorlijnen werd het spoor niet opgebroken. En dus ligt het er vandaag nog, na ruim een halve eeuw in onbruik.

HERENTALS goederenbundel - begin van de scherpe bocht (14 mei 1980)

Van begin- tot eindpunt telt de spoorlijn in vogelvlucht ruim 6 km, uitwijk- en andere sporen niet meegerekend. Een opvallend scherpe bocht vanaf de goederenbundel van Herentals - een en ander inmiddels uitgebroken - bracht het militaire spoor op het noordelijke jaagpad van het Kempisch kanaal, waarvan het westelijk deel - inclusief de bochtige doortocht door het stadscentrum - rond 1930 verlaten werd na de ingebruikname van het Albertkanaal. Nog voor WO ll werd deze kanaalarm grotendeels gedempt, maar blijft toch nog redelijk zichtbaar vlak na de scherpe bocht van de spoorlijn (foto's hierboven en hierna, op 5 februari 2019). Daarlangs hebben enkele sashuizen het overleefd, al zijn ze niet altijd als dusdanig herkenbaar. Tot aan de militaire opslagplaats vormen het oude kanaal en de nog steeds anwezige spoorlijn het natuurgebied De Roest dat aansluit bij het natuurreservaat Vuilvoort tussen het kanaal en de Kleine Nete en dankzij een 5 km lange wandellus goed bereikbaar is.

Bij de uitbouw van het natuurgebied werd over de eerste 300 meter de overtollige plantengroei verwijderd, met behoud van de inheemse soorten. Hierdoor is voorbij de verdwenen scherpe lus het spoor opnieuw mooi zichtbaar, boven op de oude kanaalberm. Verderop blijft de spoorlijn zelf grotendeels overwoekerd en compleet onbruikbaar, hier en daar zelfs ingepalmd door bomengroei (hiernaast), en als dusdanig amper nog zichtbaar, behalve op enkele overwegen, en dan nog...
Deze verkenning bleef dan ook beperkt tot de eerste 1700 meter voorbij het huidige rondpunt vlakbij de overweg, midden op het tracé van de scherpe lus, tot aan de site van sluis nr.12 (hieronder rechts). Mogelijk zijn er verderop hier of daar nog zichtbare stukken. Zeker is wel dat binnen het militaire domein de sporen einde vorige eeuw volledig werden opgebroken.

Alors que la plupart des lignes et raccordements militaires et stratégiques ont été démontés, la grosse majorité entre 1990 et 2010, la voie militaire de Herentals à Grobbendonk, bien qu’abandonnée depuis un demi-siècle, est toujours en place aujourd’hui sur 4 km environ. Etablie au lendemain de la dernière guerre sur une des digues d’un ancien canal, pour la desserte d’un dépôt de carburants de l’armée brittanique, elle n’a jamais beaucoup servi. Finalement déconnectée du réseau SNCB dans le courant des années 80, elle sombra bien vite dans l’oubli. Totalement recouverte d’une végétation épaisse et quasiment impénétrable, elle fut incorporée dans la zone naturelle ‘De Roest’ comprenant également le site remblayé de l’ancien canal, et presque complètement dégagée sur les premiers 300 mètres du parcours. Une piste cyclo-piétonne permet de suivre le reste de la ligne, à peine visible, jusqu’à la zone restée militaire, où les voies ont été enlevées.

Geraadpleegde bronnen (sources consultées)
MILITAIRE SPOORLIJNEN IN BEGIË (Wim De Ridder), TSP Edities, Mons, 2016
Documentatie NATUURPUNT
TOPOGRAFISCHE KAARTEN (reeks 16) op 1/20000 en 1/25000, MGI/NGI, Brussel

SPOORLIJN 29

Wolfstee/Veldhoven

Op zoek naar laatste eindjes kwamen we terecht op de aftakking van goederenlijn 207 bij Wolfstee op wat overbleef van lijn 29 richting Aarschot. Jarenlang moesten de goederentreinen uit Antwerpen eerst doorrijden tot het Albertkanaal, dan achteruit tot op lijn 29, daar opnieuw kopmaken om lijn 207 op te rijden, en zo verder langsheen het kanaal. Met andere woorden: een zigzagbeweging op wat we gerust een perfect dubbel keertracé kunnen noemen op het Belgische spoorwegnet. Gelijk ontsnapte dit allerlaatste stuk van het baanvak naar Aarschot aan de ontmanteling - toch nog goed voor zo’n 2,5 km, tot aan de E313.

WOLFSTEE - de scherpe bocht richting Aarschot, met armsein, op 16 mei 1979 - hierna dezelfde plek (met brug) op 22 februari 2019...

Helaas, nadat we van een nieuwe en rechtstreekse aftakking van lijn 207 gehoord hadden en eindelijk ter plekke geraakten, veel te laat natuurlijk, bleek de tabula rasa al gepasseerd, en keken we beteuterd naar de spoorloze keienbedding waarnaast een ontmantelde seinpaal ons machteloos stond aan te staren. Dat hadden we kunnen weten!

Pas later ontdekten we dat de afbraakploeg maar half werk had geleverd. Wij in zeven haasten terug naar ginder. En ja, grotendeels overwoekerd door een haast ondoordringbare muur van in elkaar gestrengelde braamstruiken vonden we ruim één kilometer vergeten spoor terug, tot vlak voor de brug van de E313, waar het spoor heeft moeten wijken voor een laag asfalt...

De brug over de Herenthoutseweg...

...met aan weerskanten een aparte tunnel voor fietsers (en voetgangers)

Lijn 29 - de laatste meters spoor, tot voor de E313, daarna is er alleen nog asfalt (22 februari 2019).

Dit sterk afbuigende stukje spoorlijn van 2,5 km, van de brug over het Albertkanaal (vertakking Wolfstee) tot de E313, kwam pas tot stand in de jaren 30 van de vorige eeuw ter vervanging van het rechtstreekse tracé vanuit het station Herentals, dat moest wijken voor de aanleg van het Albertkanaal. Kenmerkend zijn de gebetonneerde bruggen op dit nieuwe baanvak dat zonder overwegen werd aangelegd.
Van het oorspronkelijke tracé is zo goed als niets terug te vinden, hooguit hier en daar wat perceelsgrenzen (zie ook foto hiernaast). Nu en dan komt de heraanleg van het baanvak Aarschot-Herentals even ter sprake om een rechtstreekse spoorverbinding Leuven-Turnhout mogelijk te maken, maar telkens weer wordt dit nochtans valabel idee vakkundig weggemoffeld.

NB – de recente foto’s geven de toestand einde februari 2019, maar niets zegt dat dit vergeten stuk spoor intussen al niet werd opgeruimd

VELDHOVEN - het nieuwe en het oude tracé komen bijeen ter hoogte van de Herenthoutseweg - zelfs met een flinke portie verbeelding is van het oude tracé (helemaal rechts) niets meer te zien

Noorderwijk-Morkhoven

Vanop wat ooit een overweg was op de voormalige lijn 29 zie je alleen een rechte, eentonig grauwe asfaltlint. Het station zelf werd in april 1975 gesloopt, de spoorlijn zelf verdween einde de jaren 80 richting Aarschot, tien jaar later ook richting Herentals, alvast tot de E313 bij Veldhoven. Het is dat een recente luchtfoto ons de tip gaf, anders hadden we het nooit geweten. Ruim 150 m voorbij de overweg zie je het voormalige uitwijkspoor al mooi liggen. En wat opzij warempel nog een tweede spoor, gedeeltelijk begroeid en mooi aansluitend op de nog steeds aanwezige bakstenen laadkaai. Wellicht heeft men hier de spoorlijn in zeven haasten moeten opbreken om te kunnen asfalteren. Hoe anders verklaar je dat het 450 meter lange uitwijkspoor er zo goed als intact bijligt, mooi zichtbaar onder overhangend en begin februari gelukkig nog bladloos struikgewas.

Halfweg een nog niet zo heel oude wissel voor het 250 meter lange kopspoor waarvan enkele coupons pas heel onlangs uit de spoorbedding werden getrokken. Een ouder exemplaar van deze wissel zie je op de foto hierboven links (18 april 1975) met in de verte enkele wagons voor de lokale kolenhandel en het reeds half afgebroken stationsgebouw van Noorderwijk-Morkhoven.

Al bij al een fraai geheel, maar helaas hopeloos werkloos, ondanks herhaaldelijk geuite intenties om de hele lijn ooit terug in dienst te nemen als essentiële link op de regionale as Leuven-Turnhout. Maar helaas zonder gevolg, althans tot hiertoe.

Uiterst links de wissel van de militaire spoorlijn richting Oosterwijk (foto 18 april 1975), die tot het einde van de 20e eeuw het behoud van lijn 29 rechtvaardigde, zij het enkel nog tot Noorderwijk-Morkhoven. Daarna kreeg het militaire tracé al gauw zijn laag asfalt (foto 5 februari 2019).

Surprenants vestiges sur une ligne abandonnée depuis vingt ans déjà (Herentals-Aarschot). Ainsi, l'évitement et la voie en impasse de Noorderwijk-Morkhoven sont toujours en place, y compris l'aiguillage, et cela malgré l'asphaltage de cet ancien tracé (photos de 1975 et 2019).

Geel Kievermont

Na de oorlog waren de Antwerpse Kempen in het kader van de NAVO jarenlang de uitgelezen locatie voor een hele reeks Britse militaire basissen, o.a. in Grobbendonk en Emblem, de belangrijkste, maar ook in Olen en Geel, die veeleer opslagplaatsen waren. Het merendeel van die kampen had bovendien een eigen aansluiting op het spoorwegnet. Vanaf de jaren 70, maar vooral na het einde van de Koude Oorlog, verdwenen ze een voor een, en bleven de spooraansluitingen verweesd achter, als ze al niet werden opgebroken, zoals tussen Lier en Emblem, of nog tussen Olen (Oosterwijk) en Noorderwijk-Morkhoven (zie hierboven).
Ook het verbindingsspoor naar het ‘Engels Kamp’ bij Kievermont, ten NO van Geel (hiernaast), bleef ter plaatse liggen maar verdween meer en meer tussen het oprukkende struikgewas.

Nadat het militaire terrein in 2015 heringericht werd als speelbos, besloot men de 1,5 km lange spoorlijn om te vormen tot een fiets- en wandelpad en deze aan te sluiten op het Trage Wegennet in en rond Geel. Ditmaal echter zonder de spoorbedding te asfalteren, maar gewoon door de ruimte tussen de nog aanwezige rails op te vullen met een soort gruis, wellicht dolomiet. Deze halfverharding is allicht goedkoper, en geeft het neerslagwater bovendien meer kans om door te sijpelen - in deze tijden van ontoereikend grondwaterpeil en dreigende waterschaarste een wijze en ecologisch zinvollere ingreep dan het hermetisch asfalteren van oude spoorwegzates zoals op zoveel andere plaatsen, vooral dan in het zuiden van het land.
(info: Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete)

Het vrijgemaakte spoor zal weldra worden opgevuld (22 februari 2019)

Trieu-à-Vallée

Un bout de tracé ferroviaire perdu d’à peine 200 mètres sur une ligne oubliée, coincé entre l’autoroute et le nouveau canal. Pas la peine de faire le détour, si ce n’était cette courte portion de voie (tout au plus une vingtaine de mètres) tout aussi perdue, juchée sur un passage supérieur surplombant une petite route en cul-de-sac, coupée net par cette même autoroute. Et dire que, sans ce tuyau providentiel, cette vénérable relique de la ligne Houdeng-Soignies serait passée inaperçue (FD, le 20 janvier 2019).

Een vergeten stukje spoorwegtracé op een al even vergeten spoorlijn, amper 200 meter lang, in een afgelegen uithoek, gekneld tussen de autoweg en het nieuwe kanaal. Zo zijn er nog, maar niet noodzakelijk met ook nog een kort eindje spoor (hooguit een 20-tal m) bovenop een brug over een doodlopende weg, een van de weinige die nog intact zijn gebleven op dit in 1959 opgegeven binnenlijntje van Houdeng-Goegnies naar Soignies. En dit alles dankzij een gouden tip, zonder dewelke wij het nooit zouden geweten hebben, laat staan gevonden (FD, 20 januari 2019).

Grande Marie

Nadat begin de jaren 60 spoorlijn 141 op enkelspoor was teruggebracht werd de voormalige N6 (nu N27) tussen Feluy en Seneffe rechtgetrokken en kwam deze overweg tot stand. Niet voor heel lang, want einde de jaren 70 werd dan toch een punt gezet achter de lokale goederenbediening. Toch duurde het nog tot februari 1986 eer het spoor werd uitgebroken. Behalve dan, zoals in die tijd wel meer gebeurde, op de overweg. Dat was een zorg voor de toenmalige 'Bruggen en Wegen' wanneer ze de steenweg zouden aanpakken. Maar tot op heden is dit nog altijd niet gebeurd. En dus, ruim 30 jaar later, is dit stukje spoor nog steeds aanwezig onder het asfalt dat deze 'vergetelheid' moest toedekken.

Grande Marie (Seneffe) - de toenmalige overweg op lijn 141, met in de verte de brug van de N6 van voor deze werd rechtgetrokken (28 mei 1979). Na de opbraak werd de uitgraving tussen de overweg en de brug volledig opgevuld met ??? en aan de natuur teruggegeven (30 december 2018).

L'ancien passage à niveau de la Grande Marie (Seneffe) existe tounjours - vue de droite, le 30 décembre 2018 - même s'il ne s'agit plus que d'une infime portion de voie noyée dans la chaussée, alors que la tranchée de la ligne 141 entre le PN et le pont (au loin sur la vue de gauche, de 1979) a depuis été soigneusement comblée.

Langs de Gaverbeek

Het natuurgebied ‘De oude Spoorwegberm’, opgebouwd in en rond het verlaten baanvak Waregem - St-Eloois-Vijve, op de oude lijn naar Ingelmunster, en beheerd door Natuurpunt, mag je wel uniek noemen. Immers, het sinds midden de jaren 80 ongebruikte spoor is er nog grotendeels aanwezig, zij het compleet onberijdbaar en gedeeltelijk overgroeid. Wat de vereniging niet weerhouden heeft om er een uit Polen afkomstige reizigersrijtuig te plaatsen als (stilstaand) onderkomen voor de beheerders van het natuurgebied. Het spoor zelf is ruim 1 km lang, vanaf halfweg de scherpe bocht na Waregem tot voorbij de lage brug over de Gaverbeek. Het overige deel van het tracé werd jaren geleden echter ingepalmd voor een nieuwe toegangsweg naar de parking van het ziekenhuis, tot aan het voormalige station St-Eloois-Vijve dat nog steeds aanwezig is en waar een kort stukje spoor werd ingebed in de asfaltlaag naast het station (rechts op de foto, 16 februari 2018). Toch niet als troostprijs?

Une belle portion de la courte section Waregem-St-Eloois-Vijve, de l’ancienne ligne vers Ingelmunster, est aujourd’hui gérée comme réserve naturelle par l’association Natuurpunt. Particularité surprenante, la voie subsiste sur plus d’un km, quoique inutilisable, avec une ancienne voiture voyageurs Polonaise comme pied-à-terre fixe pour les volontaires de l’association. Au bout du parcours, un joli ponceau en briques sur le Gaverbeek, peu avant l’ancienne gare de St-Eloois-Vijve, en excellent état, et où une infime portion de voie a été figée dans la couche de tarmac face à la gare (à droite sur la photo ci-devant).

Terminus Ougrée

Soms vind je, al dan niet toevallig, nog iets uit een lang vervlogen verleden. Zo ook vlakbij de nieuwe NMBS-halte Ougrée, waar ooit het station stond én het eindpunt van de tramlijn Liège-Ougrée – later herleid tot een pendeldienst van op de linker Maasoever, waar de hoofdlijn liep. Enkele jaren voor het einde van het RELSE-net in 1968 (cfr. foto van de maand april) ging dit pendeltje voor de bijl.

Toch, ruim een halve eeuw later, en afgezien van de bedenkelijke staat van dit restspoor, zou je bijna gaan geloven in de terugkeer van de Luikse tram waar al jaren over gepalaverd wordt. Nog wat geduld, misschien komt het ooit zover. Maar niet tot Ougrée, want de brug over de Maas heeft inmiddels de duimen moeten leggen voor een “moderner” exemplaar verderop.

Vénérable relique à deux pas de la nouvelle halte SNCB d’Ougrée, l’ancien terminus du tram Liège-Ougrée, réduit à une navette depuis la rive gauche peu de temps avant de disparaître, précédant de quelques années la fin du réseau RELSE en 1968 (cfr. la photo du mois d’avril). Prélude au retour du tram à Liège? En tout cas pas sur ces voies d’un autre âge, abandonnées depuis plus d’un demi-siècle déjà (vues respectives du 19 octobre et du 26 janvier 2018).

Waterschei

Kan het contrast nog groter? Vlak naast een hypermoderne voetbaltempel (hier buiten beeld) dit modern ogend stationsgebouw, geflankeerd door even moderne lichtseinen. Deze laatste hebben amper gediend, want de modernisering van de seininrichting op dit deel van het Kolenspoor (lijn 21A naar As en verder naar Eisden) viel zowat samen met de gefaseerde sluiting van de Limburgse mijnen, nu al zo'n 30 jaar geleden. Meteen ook het doodvonnis voor het toen nog intens gebruikte spoorwegnet rond Genk. Aan plannen voor de reactivering van het Kolenspoor ontbrak het daarna niet, zelfs nu nog. Wellicht de reden waarom deze verlaten spoorlijn tot vandaag nog steeds op betere tijden ligt te wachten (13 februari 2018).

Ossegem

In Zwitserland doen ze het, maar elders is het vergeefs zoeken naar een distributieketen die (nog) gebruik maakt van het spoor. Nochtans moet het hier in St-Jans-Molenbeek nog niet zo bijster lang geleden zijn dat dit stukje spoor naar het hoofdkwartier van Delhaize aan de Ossegemstraat nog in gebruik was. Te oordelen naar de vrije ruimte tussen beide woontorens moet dit zelfs een (heel) belangrijke spooraansluiting zijn geweest, dat men die dure (bouw)grond zomaar ‘onbenut’ heeft gelaten. Probeer dat vandaag eens en ze verklaren je voor gek.
Daar vlakbij, rechtover het metrostation Beekkant, vind je bovendien nog een ander goederenspoor, al even verlaten, zij het kruiselings over het Delhaizespoor. En dan maar al die vrachtwagens uit de smalle straten willen houden? (de foto is van 11 mei 2014 – het Oxfammagazijn heeft inmiddels plaats geruimd voor ‘Galerie de la Recup’)

Deux immeubles-tours qui s'écartent pour laisser passer une paire de rails? Dans les années 60 peut-être. Mais aujourd'hui? Hélas, ce raccordement au quartier général de Delhaize de la Rue d'Ossegem à Molenbeek-St-Jean n'est plus utilisé depuis un bon bout de temps déjà. Pas plus que cet autre portion de voie qui le croise en face de la station de métro Beekkant (11 mai 2014)

Ougrée

Un passage à niveau sans rails? Cela existe. Comme ici à Ougrée, où l'on n'a pas attendu un démontage pour couler une nouvelle couche de bitume, alors que de part et d'autre la voie existe toujours. Prête à fonctionner, dirait-on.

Ougrée bij valavond. Alles is er, ook de waarschuwingslichten en de slagbomen. Alleen... het spoor ontbreekt. In het industriële kerkhof rond Seraing kom je bij verrassing weleens een en ander tegen. Hier heeft men duidelijk niet gewacht op de ontmanteling om een nieuw laagje asfalt te gieten. Maar aan weerskanten ligt het spoor er nog steeds, in goede staat en gebruiksklaar zou je haast zeggen (26 januari 2018).

Ruien

Na de sluiting voor reizigersverkeer bleef het baanvak Leupegem-Ruien (lijn 85) nog veertig jaar lang in dienst voor goederenverkeer, met een aanzienlijke kolentrafiek voor de bevoorrading van de elektrische centrale van Ruien. Rond de eeuwwisseling werd de spoordienst gestaakt ten voordele van de aanvoer per binnenschip.
Vandaag is de centrale ontmanteld en de spoorlijn opgebroken, op deze stille getuige na: de spooraansluiting tussen lijn 85 en de centrale, verkeerslichten incluis, bijna 20 jaar na het einde (23 februari 2018).

Alors que la ligne d'approvisionnement n°85 et la centrale électrique de Ruien, toutes deux abandonnées et démantelées, ont disparu depuis bien d'années déjà, la voie de raccordement entre les deux est toujours en place, y compris la signalisation routière (23 février 2018).