Van Jumet Brulotte naar Courcelles Centre

Van Jumet-Brûlotte naar Courcelles

Vanuit Jumet-Brûlotte zouden we dan verder trekken naar Courcelles langs de oude lijn 121. Maar deze was al meteen na de oorlog opgedoekt en stond dus niet op onze kaart. Wel wisten we dat we voorbij de supermarkt eerst lijn 119 richting Gosselies moesten volgen tot na de tweede brug, ruim 1 km verder, waar we de vroegere afslag hoopten te vinden. Maar na een eerste brug ging de asfaltpiste plots naar omhoog. Het zag er dus naar uit dat de spoorwegsleuf hier was opgevuld, zeker toen er wat verder geen tweede brug meer kwam.

Jumet - spoortracé bij de oude mijn St-Louis

Tot we kort daarna aan een afslag kwamen, waar een tweede piste zich linksaf langzaam verwijderde. Dit moest de oude lijn naar Courcelles zijn. En dus gingen we hier meteen verder, ditmaal doorheen bebost gebied, langs wat ooit een kolenmijn bleek, dan over een metalen brug, nog in opovallend goede staat.

Weer een eind verder stonden we ineens voor een vrij recente woonwijk, dwars op de oude spoorlijn. Gelukkig vonden we enkele straten verder het asfalt terug en doken opnieuw het bos in. Een prachtig tracé dat rond een indrukwekkende terril kronkelde, midden in wat op onze kaart als Bois d’Heigne stond aangeduid. Eens buiten het bos hield de piste alweer op. In het struikgewas kon men nog wat vage industriële resten onderscheiden, en we begrepen dat het spoortracé hier opnieuw onderbroken was. Dan maar de straat over en aan de overkant op goed geluk een ander pad gevolgd. De verrassing was dan ook groot toen we achter de bomen de contouren zagen van een kooibrug. En ja, een pracht van een oude spoorbrug, dwars over het Kanaal van Charleroi. We zaten dus goed! Maar voorbij de brug was het terrein volledig genivelleerd. Nergens een glimp van de oude spoorzate, hooguit een smalle strook asfalt.

Rivage de Jumet - oude spoorwegbrug over het Canal de Charleroi (20 december 2013)

Textes français
au bas de chaque rubrique

Jumet - Pont Wattelar, lijn 119 (20 dec.2013)

Jumet - het oude tracé door het Bois d'Heigne

Rivage de Jumet - voormalige spoorbrug

Zo kwamen we uit aan een brug onder de spoorlijn uit Brussel, niet ver van het station Roux. En ja, aan de overkant vonden we de spoorzate terug. Mogelijk dat het spoor uit Jumet hier ooit de hoofdlijn dwarste, maar toch niet via deze brug? Daarvoor was de hoek trouwens te scherp, tenzij men toen eerst nog in Roux ging kopmaken. Gezwind ging het nu opnieuw langs het oude (ook hier geasfalteerde) spoortracé, in een sierlijke boog tussen de velden door.

Spoorwegtracé tussen Roux en Wilbeauroux (20 december 2013)

Tot we aan een vroegere overweg kwamen, waar tot 1984 de halte Wilbeauroux lag, maar daarvan viel niets meer te bespeuren. Het eindstation was nu niet ver meer, en ja, op het einde van de volgende bocht zagen we al het emplacement van Courcelles-Centre opdoemen.

Courcelles-Centre - stationsterrein zonder station (20 maart 2014)

Maar het werd een afknapper, want zoals in Jumet-Brûlotte was het terrein volledig ingenomen door nieuwe handelszaken, een drietal, elk met de nodige parkeerruimte. En nergens nog iets te zien dat op een oud stationsgebouw leek. Toch waren we blij dat we het grootste deel van het oude spoorwegtracé uit Jumet behoorlijk vlot gevonden hadden.

Dat dachten we toch. Maar later vernamen we dat we er compleet naast zaten, figuurlijk én letterlijk!
Waar ergens lag dan dat tracé van lijn 121? En welke oude spoorlijn hadden wij in godsnaam dan gevolgd?

HET INDUSTRIESPOOR VAN DE 'CENTRE DE JUMET'

De asfaltpiste tussen Jumet en Courcelles heeft inderdaad weinig te maken met de verdwenen lijn 121. Het eerste deel, van Jumet (lijn 119) naar het kanaal, is aangelegd op het tracé van een industriëel verbindingsspoor van de kolenmijn St-Louis (SL) naar de wasserij van de mijnonderneming 'Centre de Jumet', waarvan de laadkaai langs het kanaal van Charleroi nog altijd aanwezig is. Voor de afvoer van gesorteerde kolen was deze installatie ook met het station Roux verbonden via een tweede industrielijn, met brug over het kanaal en doorgang onder lijn 124, zowat op de plek waar lijn 120 (later 112A) uit Roux naar Courcelles-Centre (en verder naar Piéton), thans asfaltpiste, zich van de hoofdlijn verwijderde.
Op het kaartje zijn beide industrielijnen groen gekleurd. Noteer nog dat de huidige brug over het kanaal dateert van begin de jaren 50, toen deze waterweg verbreed werd.

Jumet - voorbij deze brug onder het industriespoor passeert dit straatje (Rue de Heigne) langs het terrein van de voormalige kolenmijn St-Louis (20 december 2013)

DE JUMET-BRÛLOTTE À COURCELLES

Au départ de Jumet-Brûlotte, le premier kilomètre de l’ancienne ligne 121 était en tronc commun avec la 119. Juste après le Pont Wattelar la piste asphaltée s’élève brusquement suite au comblement de la tranchée. Effectivement, le pont suivant a disparu, mais nous voilà déjà à la bifurcation. A gauche, la piste, asphaltée elle aussi, longe le site d’un ancien charbonnage et traverse un terrain boisé pour buter sur un lotissement résidentiel. Après quoi nous la retrouvons pour une longue descente à travers le Bois d’Heigne, tout en contournant un grand terril. En bas, le tracé se perd dans un sous-bois, parmi de vagues vestiges industriels.

Au loin, de l'autre côté de la chaussée, la silhouette typique d’un pont-cage se dessine derrière les arbres. D’origine nettement ferroviaire, il se miroite dans les eaux du Canal de Charleroi. Au-delà, le tracé se perd une fois plus, mais une piste asphaltée nous guide à travers une large étendue, jusqu'à la ligne Bruxelles-Charleroi. Passé le pont, nous retrouvons la plate-forme ferroviaire. La suite de notre ligne? Peu probable, les deux tracés étant à angle aigu.
Quoi qu’il en soit, nous nous engageons sur cette piste, asphaltée elle aussi, en décrivant une large courbe à travers champs, pour arriver à l'ancien passage à niveau de Wilbeauroux. Peu après, la plate-forme s’élargit aux abords de ce que nous supposons avoir été la gare de Courcelles-Centre. Las! Plusieurs commerces ont envahi le terrain sur toute sa largeur, chacun avec son propre parking. Mais plus la moindre trace de la gare, apparemment démolie.

LA VOIE DU 'CENTRE DE JUMET'

Finalement, la partie médiane du tracé décrit ci-devant est celle d'une voie industrielle (en vert sur le plan) qui écoulait le charbon de la fosse St-Louis (SL) vers le triage-lavoir du charbonnage 'Centre de Jumet', situé au Rivage, où le quai de chargement le long du Canal de Charleroi existe toujours. De là, le produit fini partait soit par péniche, soit vers la gare de Roux par une autre voie traversant le canal et passant ensuite sous la ligne 124.
Quant au tracé asphalté vers Courcelles-Centre, il s'agit en fait de l'ancienne ligne 120 (par après 112A) de Roux à Piéton.

Jumet - Pont Wattelar sur l'ex-ligne 119

Bois d'Heigne - près du terril (20 déc.2013)

Le pont sur le canal (20 déc.2013)

Van Courcelles-Centre terug naar Jumet-Brûlotte via lijn 121

Lijn 121, van Courcelles-Centre naar Lambusart, is een van die heel discrete spoorlijnen die voortijdig verdwenen, meteen al na de jongste wereldoorlog. Op enkele restlijntjes na, die op hun beurt – onder een ander lijnnummer – een voor een en met stille trom teloor gingen, zoals zo vaak in industriegebieden die hun beste tijd achter de rug hadden.

Netkaart 1929 (NMBS)

Wat meteen opvalt is het bizarre tracé, opgebouwd uit een aantal korte lijnvakken die stuk voor stuk geënt waren op reeds bestaande lijnen en zo te zien weinig met elkaar hadden. Toch is het grootste deel van lijn 121 als één project opgevat en in zowat één jaar tijd in gebruik genomen (1880), in het kader van het nooit voltooide ringlijnproject rond het bekken van Charleroi. Door de wirwar van toenmalige spoorlijnen in dit intens ontgonnen gebied bezaaid met metaalbedrijven, steenkoolmijnen en glasfabrieken is niet helemaal duidelijk langs welke lijnvakken deze ringlijn precies zou lopen. Zelfs de ad hoc literatuur blijft hier behoorlijk vaag over. Verdere informatie over lijn 121 is trouwens schaars en moeilijk te vinden, wat van haar een heel geschikt onderwerp maakt voor deze rubriek.

In dit dossier beperken wij ons tot het meest ‘obscure’ lijnvak, nl. Wilbeauroux - Mallavée (= Courcelles - Jumet), dat in een NMBS-document uit 1946 als ‘onderbroken’ wordt vermeld en nadien niet meer werd heropgestart.

Dwars over spoorlijnen…

Vanaf Courcelles-Centre liepen de lijnen 121 en 120 (later 112A) samen over hetzelfde enkelspoor, tot ruim 300 m voorbij de inmiddels verdwenen halte Wilbeauroux. Daar moet je wel aandachtig speuren, want de vertakking is compleet dichtgegroeid, al is het tracé verderop goed zichtbaar van op enige afstand. Maar niet al te ver, want langs de Rue Bois-du-Sart heeft een recente woonwijk de zate volledig ingepalmd. Vlak daarna stak de spoorlijn schuins de vier sporen van de hoofdlijn uit Brussel over. Een brug met één of twee liggers? Dat hebben we niet kunnen achterhalen. Feit is wel dat deze kort na de oorlog werd(en) weggenomen voor de elektrificatie van lijn 124 (in 1949). De landhoofden daarentegen, decennia lang hardnekkige getuigen van het verdwenen spoorlijntje, werden pas rond 2006 afgebroken.

Op de foto hieronder (14 maart 2003) is links het westelijke landhoofd nog vrij goed te zien. Schuin tegenover is het andere landhoofd, in de schaduw en gegraffiteerd, amper herkenbaar. In de verte de kerktoren vlakbij het station Courcelles-Motte.

Station Courcelles-Centre, met rechts lijn 190 - let op de kruising met de buurtspoorweg (20 maart 1976)

Na Wilbeauroux (inzet: zoek de oude vertakking...)

Bois-du-Sart - voormalige spoorbrug over lijn 124 (14 maart 2003)

Boven: de oude lijn 121 - beneden: het al jaren verlaten spoor uit Courcelles-Motte (20 december 2013)

Verder oostwaarts volgt een lange kaarsrechte spoorberm, met zowat halfweg een fraaie brug in metselwerk over de spooraansluiting naar het voormalige Glaverbel. De brug zelf en de rails eronder zijn allebei intact en in goede staat. Maar schijn bedriegt, want dit industriespoor is al bijna 20 jaar in onbruik, en toch amper begroeid! (en begin 2017 dan toch opgebroken)

Bovenop de spoorberm daarentegen heerst een moeilijk te doordringen jungle. En maar goed ook, want 200 meter verder sta je plots aan de rand van een diepe afgrond. Beneden, aan de voet van een hoge muur in baksteen, loopt een riviertje, de Piéton. Daarachter een breed terrein waar verderop de gieterij Jacquet haar tenten heeft opgeslagen. En aan de overkant van dat terrein een soortgelijke bakstenen constructie, maar in vrij slechte conditie.

Lijn 121 - Mysterieuze landhoofden, resp. ten ZW en ten NO van de Piéton (20 december 2013)

...en over kanalen

Het kan moeilijk anders of beide zijn de landhoofden van een groot viaduct, zo'n 60 meter lang, en waarvan de ligger(s) zo te zien al lang geleden zijn weggenomen.

Waarom dan zo'n groot kunstwerk over zo'n klein riviertje?

Sart-les-Moines - sluis nr.6 vroeger, met het viaduct (inzet), en nu: links de elektriciteitscabine, en uiterst rechts naast de witte cabine het noordoostelijk landhoofd van het viaduct (20 december 2013)

Sart-les-Moines - het spoorwegviaduct achter sluis nr.6

Sart-les-Moines - handbediende sluis nr.6 van op het viaduct (achteraan scherpe hoek van het oude kanaal - rechts Prieuré Saint-Michel)

Op de foto hierboven was het niet mogelijk om op redelijke afstand beide landhoofden gelijk in beeld te krijgen. Deze links (ZW) blijft steevast verscholen achter hoge bomen of achter het opvallend gebouwtje aan de toegangsweg richting gieterij. Een elektriciteitscabine, zo blijkt, van een type dat men wel meer aantrof voor de elektrische bediening van de sluisdeuren langs dit deel van het kanaal van Charleroi. Alvast twee ervan bestaan nog. De andere ligt in La Chaussée, bij Pont-à-Celles. Wel zijn beide sluizen vandaag gedempt en het kanaal verlegd, of beter gezegd: rechtgetrokken.

MGI-kaart uit 1901

Voor ons is de site van Sart-les-Moines (La Ferté) een echt juweeltje: een geïsoleerd gehucht, een oud kanaal, een gedempte sluis, de ruïnes van een groot spoorwegviaduct, een voormalig stationnetje… en een oude priorij daar vlakbij.

Sart-les-Moines - links het haltegebouwtje (20 dec.2013)

Hierdoor werd het gehucht Sart-les-Moines in twee gesneden, en lijkt het of het gedeelte La Ferté op een eiland ligt, al is het oude kanaal nu volledig dichtgegooid. Op de oude postkaarten merken we een viaduct in twee delen: de kortste over de Piéton, de langste over het kanaal, achter sluis nr.6. Andere beelden van dit viaduct hebben we niet gevonden. Beide landhoofden staan er dus nog, maar de liggers zijn weg, en ook de tussenpijler is verdwenen.

Sart-les-Moines was de enige eigen tussenstop op dit deel van lijn 121, boven op de heuvel, vlak aan een overweg op het einde van de Rue de Roux. Aanvankelijk enkel een stopplaats aan het baanwerkershuis naast die overweg. Later werd dit een halte en kwam er een stationnetje naast. Beide gebouwtjes staan er nog, als particuliere woning. Op de zijgevel van het baanhuisje het opschrift “Sart-les-Moines”, amper leesbaar...

Voorbij de overweg liep lijn 121 door een brede en diepe sleuf. Het is niet geweten of daar ooit een laadspoor lag. Wel werd er zo’n 10 jaar geleden (tussen 2004 en 2007) een enorme loods gebouwd die bijna de hele breedte van de sleuf inneemt.
En daarna? De leegte! Medio de jaren 50 werd tussen Luttre en Roux een nieuwe en brede waterweg gegraven, ter vervanging van het bochtige kanaal. Hierdoor is het oude spoortracé, schuins langs de grote sluis van Gosselies/Courcelles, compleet uit het landschap verdwenen.

Van op de andere kanaaloever, pal op het verdwenen tracé (foto hiernaast), zie je in de verte de grote loods die vrijwel de hele breedte van de spoorwegsleuf inneemt (20 maart 2014). Tussenin een diep gat, zowat 140 meter breed!

En verder?

Eens voorbij het nieuwe kanaal is de rest van het tracé evengoed verdwenen. Samen met tal van aanpalende 'nutteloze' gronden bleek de verlaten spoorbedding een ideale opportuniteit voor nieuwe woonwijken (Gosselies) en grote projecten (Jumet). Op recente luchtfoto’s valt amper nog wat van het spoorwegareaal te bespeuren, en op het terrein zelf is het vergeefs zoeken, op een voormalig overweghuisje na, eenzaam langs de kant in de Rue du Rosaire (Gosselies).
Ook de verbindingsboog richting Gosselies werd compleet verzwolgen in een reusachtig herbestemmingsproject vlakbij Jumet Chef-Lieu.

Rue du Rosaire, oude overweg (20 maart 2014)

Pas op het einde laat een knik in de Rue Docteur Pircard (foto links) ons toe de voormalige overweg te situeren. Vanaf daar is de bedding voor een deel opgevuld (foto rechts) en verder volledig dichtgegroeid (20 december 2013), tot op de plek waar lijn 121 overliep in lijn 119, anderhalve kilometer voor het station Jumet-Brûlotte.

NASCHRIFT

Het blijft gissen waarom dit gedeelte van lijn 121 vroegtijdig van de kaart verdween. Of dit louter te maken heeft met de in 1949 voltooide elektrificatie van lijn 124 (Brussel-Charleroi) is twijfelachtig, te meer omdat de fly-over van lijn 119 bij La Chaussée wel behouden bleef, tot vandaag, en dus geen echt 'obstakel' vormde. Voor de verbredingswerken aan het kanaal Brussel-Charleroi, die van start gingen rond 1952, werd diezelfde lijn 119 pas einde 1953 onderbroken, dus minstens 7 jaar later dan lijn 121. Blijft nog één plausibele verklaring over: dat het viaduct over het kanaal bij Sart-les-Moines tijdens de oorlogsperiode vernield werd en daarna niet meer hersteld, einde verhaal. Een andere verklaring hebben wij totnogtoe niet gevonden. Verdere informatie over spoorlijn 121 is dan ook bijzonder schaars. Zelfs in het nochtans goed gedocumenteerde werk "150 ans de rail à Charleroi" (PFT/TSP, 1993) was het effenaf zoeken naar een naald in de hooiberg.

Noot: wie enige moeite heeft met de lijnnummers 120 en 190 vindt hier meer uitleg

Le réseau en 1929 (SNCB)

RETOUR À JUMET-BRÛLOTTE PAR LA LIGNE 121

La ligne 121 Courcelles-Centre – Lambusart est une de ces lignes très discrètes qui disparurent prématurément, au lendemain de la dernière guerre, pour ne laisser que quelques tronçons industriels tout aussi discrets, eux aussi disparus depuis. D'emblée on est frappé par le tracé discontinu de cette ligne, composé de plusieurs tronçons accolés ça et là à des lignes existantes. Cette ligne a vu le jour en 1880, en vue d'un chemin de fer de ceinture autour de Charleroi, projet resté inachevé. Dans ce secteur grouillant jadis de charbonnages, de verreries et de métallurgie, il est bien difficile de déterminer le tracé exact de cette rocade fantôme. Le présent dossier se limite à la section la plus obscure, de Courcelles à Jumet, renseignée comme 'interrompue' dans un document SNCB de 1946 et jamais remise en service par la suite.

A partir de Courcelles-Centre, la ligne 121 était en tronc commun avec la ligne 120 (devenue 112A par la suite), jusqu’à la bifurcation située peu au-delà de la halte de Wilbeauroux, mais bien difficle a repérer dans un bosquet touffu. La suite du tracé est visible à distance, jusqu’à la Rue Bois-du-Sart. Là, un lotissement a effacé l’emprise ferroviaire, peu avant la traversée en oblique des quatre voies de la ligne Bruxelles-Charleroi, où plus la moindre trace ne subsiste de ce passage, dont le tablier fut enlevé pour l’électrification de 1949, et dont les culées ne disparurent que vers 2006. Puis, sur un long remblai, l'ancienne ligne passe au-dessus du raccordement de l’usine ex-Glaverbel à Courcelles-Motte, disparu récemment (vue ci-contre, le 20 décembre 2013).

200 mètres plus loin ce remblai est coupé net par un profond ravin, au fond duquel coule le Piéton, modeste affluent de la Sambre, au pied d’une haute falaise tout en briques. Entre la rivière et le versant opposé, avec mur en briques lui aussi, une large étendue, occupée par la fonderie Jacquet. Or, ce sont là les culées d’un grand viaduc dont le tablier a disparu lui aussi, il doit y avoir bien longtemps déjà. Un tel ouvrage (près de 60 m) au-dessus d’un si modeste cours d’eau peut étonner. C'est que, à cet endroit précis, se trouvait jadis l'Ecluse n°6 sur le canal Bruxelles-Charleroi, dont le tracé fort sinueux ne fut rectifié et élargi que vers le milieu des années 50, époque où la ligne 121 avait déjà vécu.

Grâce à la proximité de l'ancien Prieuré St-Michel, le hameau de Sart-les-Moines, aujourd'hui coupé en deux par le nouveau canal, eut droit à une halte ferroviaire - la seule sur cette section propre à la ligne 121 (vue ci-contre le 20 décembre 2013). Situé au sommet de la colline, au bout de la Rue de Roux, ce petit bâtiment existe toujours, tout comme la maisonnette du piqueur, tous deux habités.

Au-delà de l'ancien passage à niveau, la tranchée ferroviaire est aujourd'hui occupée par un grand hangar de construction assez récente. Et puis, juste après, le vide! Car le nouveau canal, coupant de biais le tracé ferroviaire abandonné, en a 'mangé' près de 140 mètres, ouvrant ainsi un gouffre profond et infranchissable.

derrière l'écluse n°6, le viaduc ferroviaire

Au-delà, c'est en vain que l'on cherchera la suite de la ligne 121, dont la plate-forme a fait les frais de plusieurs lotissements et d'un grand remembrement près de Jumet. C'est tout juste s'il reste la maisonnette de l'ancien passage à niveau de la Rue du Rosaire, ainsi qu'une courte section en partie comblée peu avant de rejoindre l'ex-ligne 119, en tronc commun jusque Jumet-Brûlotte.

POUR CONCLURE - La disparition prématurée de cette section de la ligne 121 pourrait s'expliquer par la destruction du viaduc de Sart-les-Moines au début de la dernière guerre, la ligne n'ayant jamais été rétablie par après.
Quoi qu'il en soit, il est bien difficle de trouver quelque information sur la ligne 121, même dans un ouvrage bien documenté comme "150 ans de rail à Charleroi" (PFT, 1993). Une histoire qui, assurément, reste à écrire.

bijgewerkt - mis à jour: 18-12-2018

terug naar de homepagina

retour à la page d'accueil