BUURTSPOOR OVER DE GRENS
Evenals de 'grote' spoorweg liet de buurtspoorweg zich niet tegenhouden door de staatsgrenzen, zij het mits de nodige douane- en andere formaliteiten. Vooral naar Nederland, in mindere mate ook naar Frankrijk, vonden wij een aanzienlijk aantal grensovergangen. Niet zo naar Duitsland, op die ene uitzondering na, van Dolhain naar Eupen, al kwamen er door de grensverlegging na WO l er ineens drie bij. En naar het Groothertogdom had je die ene overgang in Martelange, ook al bleven de sporen aan weerskanten van de grens strikt gescheiden.
De meeste overgangen waren voorzien van een eigen tolkantoor in een specifieke bouwstijl, sommige met een stationsgebouw ernaast, en daar vlakbij een kleine loods voor de dedouanering van goederenwagons, met uitspringende nok voor de rook van de stoomlok die ze inbracht. De meeste van deze grensovergangen overleefden WO ll niet. Wat wel bleef is een handvol grensstations met tolkantoor, soms met een al dan niet omgebouwde douaneloods erbij. Aan de Nederlandse kant zijn de meeste lang geleden verdwenen, al blijven er tegenwoordig nog enkele over. Aan Franse kant hebben ze beter stand gehouden, ook al zijn het er beduidend minder dan aan de noordgrens.
Wat zeker opvalt is het groot aantal grensovergangen naar Nederland, niet minder dan 16. De meeste werden opgeheven in de jaren 30, de laatste tijdens WO ll. Van dit alles hebben we totnogtoe een zestal overblijfselen kunnen lokaliseren. Voor een aantal andere zullen wij ons noodgedwongen moeten beperken tot oude zichtkaarten, of toch de digitale versie ervan. En de rest, tja...
|
Tout comme les 'grands' chemins de fer, les vicinaux avaient eux aussi leurs gares frontalières. On les trouve avant tout à celle vers les Pays-Bas, et dans une moindre mesure vers la France. La plupart de ces passages comprenaient un bureau de douane (reconnaissable ci-après à son pignon avec pointe), plus d'une fois accompagnés d'un bâtiment de gare classique avec étage, mais dans un style correspondant Quelque peu à l'écart, une petite remise dans le style des dépôts vicinaux, mais beaucoup plus courte, et uniquement affectée au dédouanement des wagons de marchandises. La plupart de ces gares frontalières ne survécurent pas aux années 30, voire la seconde guerre mondiale. Aujourd'hui, seuls quelques rares bâtiments témoignent encore de leur existence révolue à tout jamais. |
ZANDVLIET (verdwenen - disparu)
|
Het grensstation Zandvliet, op 1500 m van de Nederlandse grens, kwam tot stand in 1887 en was veruit een van de oudste op het in 1885 opgestarte net van buurtspoorwegen. Ze lag op de buurtlijn uit Antwerpen naar Bergen-op-Zoom en Tholen in Nederland. In de beginperiode was er buiten het tolkantoor en de bijhorende douaneloods ook een rijtuigenloods met twee sporen - links op de oude zichtkaart hierboven, naast de openstaande douaneloods - waardoor Zandvliet dus ook een kleine stelplaats was. Maar voor hoelang, dat zijn we niet te weten gekomen. Op naoorlogse beelden staat de douaneloods er nog (hiernaast, met verluchtingskap) maar is de rijtuigenloods verdwenen. Let nog op het WC-gebouwtje naast het tolkantoor. Na WO l werd vanuit Antwerpen de spoorbreedte van 1,067 m teruggebracht naar meterspoor, en werd Zandvliet een overstapstation richting Nederland. Begin de jaren 30 werd het traject uit Antwerpen geëlektrificeerd, enkele jaren nadien echter gevolgd door de opheffing van de lijn naar Nederland.
Samen met de niet langer gebruikte douaneloods stond het mooie tolkantoor einde de jaren 50 nog recht, wellicht de laatste van zijn soort en nog wel in de oorspronkelijke bouwstijl. In 1960 werd de tramdienst uit Antwerpen echter opgeheven, en het hele emplacement jaren later met de grond gelijk gemaakt in het kader van de uitbreidingswerken voor de Antwerpse haven. Tegen de verwachtingen in bestaat de site van het grensstation nog steeds (hieronder), zij het als een anoniem stuk weiland tussen het Schelde-Rijnkanaal en de verkeerswisselaar op de A12. Toch wel jammer van dat mooie tolkantoor. 
Zandvliet - het emplacement van het tolstation vandaag... (GoogleEarth)
|
tramterminus Zandvliet Tol, einde de jaren 50 (auteur onbekend)
|
WUUSTWEZEL (verdwenen - disparu)
|
Het tolkantoor van Wuustwezel lag destijds op de buurtlijn uit Antwerpen, vlak naast de hoofdbaan naar Breda. Hoewel de grens met Nederland nog een eind verder lag, lag dit tolkantoor op ruim 2 km daarvandaan, in het gehucht Braken (Oude Tol).
Op de oude prentkaarten zien we een douanegebouw in precies dezelfde bouwstijl als bij alle andere grensovergangen – ook aan de Franse grens – waar een buurtlijn de staatsgrens bereikte en al dan niet overstak. Ook de douaneloods voor de controle van de goederenwagons ontbrak hier niet (hiernaast), met even opzij een rechthoekig metalen waterreservoir voor de stoomlocomotieven. Wel was hier geen buurtstation zoals op sommige locaties, o.m. Middelburg, Meersel-Dreef, Molenbeersel en Kessenich. Heel wat andere grensovergangen beschikten evenmin over zo'n gebouw. Over een tolkantoor in Wernhout, op de aansluitende buurtlijn naar Rijsbergen en Breda, hebben we geen informatie gevonden. |
|
|
|
|
Wanneer het tolgebouw van Wuustwezel uiteindelijk verdween zijn we niet te weten gekomen, vermoedelijk in de jaren 30 of rond WO ll, alleszins nog voor de elektrificatie van deze buurtlijn in 1951. Merkwaardig genoeg stond het reservoir er in 1961 nog steeds, hoewel de stoomtractie al lang verleden tijd was. In 1972, zes jaar na de opheffing van de buurtlijn uit Antwerpen, werd het emplacement volledig opgeruimd en ingericht voor een nieuwe stelplaats, maar dan voor autobussen.
Op deze foto uit de jaren 50 zijn het tolkantoor en de douaneloods verdwenen (links achter het oude reservoir). Deze staat er echter nog, en het emplacement dient nog even voor de goederentrafiek (auteur onbekend)
|
|
Il y a un demi-siècle, à 2 km de la frontière, ce qui restait de la gare douanière de Wuustwezel dut laisser la place à un dépôt d'autobus. Depuis l'électrification de la ligne en 1951 ne subistait déjà plus qu'un grand réservoir pour locomotives rectangulaire d'un type particulier (ci-devant), dernier témoin visuel des installations douanières disparues aux abords de la 2e guerre mondiale (bureau et petite remise pour le contrôle douanier).
|
MEERSEL-DREEF
Het grensstation Meersel (-Dreef), op 1700 meter van de Nederlandse grens, lag op de buurtlijn uit Turnhout en Hoogstraten, die doorliep tot in Rijsbergen (NL). Deze verbinding werd na WO l volledig geëxploiteerd door de NMVB, dus ook in Nederland. In de vroege jaren 30 werd het amper 5 km lange grensoverschrijdende baanvak echter opgegeven, en de bediening beperkt tot Meersel-Dreef. Tijdens WO ll werd deze buurtlijn door de bezetter uitgebroken en na de oorlog niet opnieuw aangelegd.
|
Située sur la ligne vicinale de Turnhout à Rijsbergen (NL) la gare de Meersel (-Dreef) se trouvait à 1700 mètres de la frontière. Au début des années 30, la desserte transfrontalière (à peine 5 km) fut abandonnée. A peine 10 ans plus tard le reste de cette ligne fut démonté sur ordre de l'occupant, et jamais rétabli par après.
|
|
|
Zoals op de meeste grensovergangen naar Nederland vind je steevast dezelfde bouwstijl terug, zowel voor het buurtstation als voor het douanekantoor, met daar voorbij de douaneloods en een aangebouwde waterreservoir. Wellicht dienden sommige als hulpstelplaats voor het konvooi van de (laat)avondrit, liever dan zo laat nog en zo goed als leeg de hele terugreis naar de hoofdstelplaats af te leggen, zeker wanneer het personeel in de nabijheid woonde. Uit de toenmalige dienstregelingen blijkt dat dit alvast voor Meersel-Dreef niet het geval was.
|
In Meersel-Dreef zijn deze grensgebouwen goed bewaard. In tegenstelling tot hun Limburgse soortgenoten verkeren ze in hun oorspronkelijke staat, of toch bijna, op wat kleine verbouwingen na. Allebei zijn thans bewoond. De douaneloods en het waterreservoir wat verderop zijn echter verdwenen.
|
|
MOLENBEERSEL
Links de voormalige douaneloods - thans woonhuis - waarin de goederenwagens een voor een werden nagekeken (29 maart 2019)
A gauche, l'ancienne remise douanière, poiur le dédouanement des wagons de marchandises
A gauche, l'ancienne remise douanière, poiur le dédouanement des wagons de marchandises
|
Op amper 7 km in vogelvlucht van het grensstation Kessenich ligt dat van Molenbeersel, op de voormalige buurtlijn van Maaseik naar Weert (NL). In tegenstelling tot zijn naaste buur werd deze volledig geëxploiteerd door de NMVB, zij het in opdracht van de bediende gemeenten aan Nederlandse zijde. Rond 1935 werd deze dienst stopgezet. Ook hier is het geheel zo goed als intact gebleven. Wel is van het douanegebouw tegen het eigenlijke station de typische dakkapel boven de ingang verdwenen. De achterin gelegen douaneloods – niet zichtbaar op de vanuit het dorp gemaakte foto’s – is nu omgebouwd tot woonhuis, maar goed herkenbaar aan het ronde venster in de zijgevel. Bij ons bezoek in 2019 werd het eveneens bewoonde station te koop aangeboden. Let nog op het rustige verkeer, in fel contrast met de drukte in Kessenich op diezelfde namiddag.
29 maart 2019
|
|
|
A 7 km à vol d'oiseau de la gare frontalière de Kessenich nous trouvons des bâtiments similaires sur l'ancienne ligne vicinale de Maaseik à Weert (NL), exploitée en territoire néerlandais pour le compte des communes desservies, et abandonnée vers 1935. L'ensemble est toujours en place et quasiment intact, même si la physionomie typique du bâtiment douanier accolé (ci-devant) a été altérée, ainsi que celle de la remise douanière, devenue maison d'habitation depuis, tout comme l'ancienne gare.
|
MIDDELBURG (O-VL)
Tot 1940 was er een buurtlijn van Brugge naar Aardenburg in Nederland. Deze liep o.m. over het Westvlaamse Moerkerke en het Oostvlaamse Middelburg – niet verwarren met het Zeeuwse Middelburg. Een ietwat merkwaardige verbinding over maar liefst drie verschillende provincies, w.o. het Nederlandse Zeeland. De uitbraak van WO ll betekende meteen het einde van deze grensoverschrijdende verbinding die, in tegenstelling tot heel wat andere, volledig geëxploiteerd werd door de NMVB. Dit verklaart wellicht de bouwstijl van het enige overblijvende grensgebouw, een verlaten douanekantoortje juist over de grens, op Nederlands grondgebied dus, niet ver van het Zeeuwse Eede waar ook een buurtlijn liep, ditmaal een Nederlandse, vanuit het Belgische Maldegem naar Aardenburg en Breskens. Aan Belgische kant was er in Middelburg een volwaardig buurtstation met aanpalend douanegebouw (hierboven), maar voor zover wij konden oordelen zonder douaneloods. Dit mooie geheel is echter verdwenen en het emplacement is nu ingenomen door lokale woningbouw.
Het grensgebouwtje aan de andere kant van de grens ligt naast een alleenstaande woning op een tweesprong in volle veld. Het staat al vele jaren leeg en verkeert in almaar slechtere staat. De aanpalende woning zag er in 2021 niet langer bewoond uit.
|
Het douanegebouwtje duidelijk in buurtspoorwegstijl maar toch op Nederlands grondgebied, op 14 oktober 2016 - hieronder nog enigszins toonbaar, een kleine 10 jaar eerder (auteur onbekend)
|
KESSENICH
|
Het buurtspoorwegstation van het grensdorp Kessenich lag op het uiteinde van de toenmalige buurtlijn uit Maaseik, in de meest noordoostelijlke uithoek van Belgisch Limburg, op nog geen 300 meter voor de Nederlandse grens. Niettemin liep het meterspoor hier verder, de grens over naar Ittervoort (NL), en verder naar Horn en Roermond, zij het geëxploiteerd door de toenmalige CLS, later overgenomen door de Limburgse Tramweg Maatschappij LTM. Van mogelijke doorgaande diensten tussen beide lijnen is alvast niets terug te vinden in de dienstregeling van 1931. De LTM-lijn naar Roermond werd pas begin 1935 opgeheven, wellicht gelijk met de buurtlijn uit Maaseik. Hoe dan ook, midden 1935 was de reizigersdienst hier reeds vervangen door bussen.
|
|
Hierboven het volledige grensstation, begin deze eeuw (auteur onbekend). De dakkapellen zijn verdwenen, maar de buurtspoorwegstijl is nog vrij goed herkenbaar, vooral dat van de kleine douaneloods achteraan, kant Maaseik (hierboven). Deze heeft veel weg van een klassieke stelplaatsremise, maar is veel korter en diende enkel voor dedouanering van goederenwagons. Sindsdien onderging dit geheel een aantal veranderingen, wat opnieuw het geval was tijdens ons bezoek in 2019.
29 maart 2019
|
|
La gare frontière de Kessenich se trouvait à l'extrémité d'une ligne vicinale originaire de Maaseik, à deux pas de la frontière avec les Pays-Bas, et où il avait correspondance avec une ligne rurale de la CLS (plus tard la LTM) vers Roermond, métrique elle aussi. Toutes deux furent supprimées début 1935. La vue d'époque donne une idée de la structure de cette gare et son bureau de douane annexe. Ces bâtiments existent toujours et sont faciles à reconnaître, malgré les modifications apportées au fil des ans. Remarquez, un peu à l'écart, la petite remise du même style que celles des dépôts, mais qui ne servait que pour le dédouanement des wagons de marchandises. Lors de notre visite en 2019 les travaux pour l'allonger en direction de l'ancienne gare battaient encore leur plein.
|
|
|